In voorgaande eeuwen verschenen van het Nederlandse grondgebied veelvuldig kaarten en plattegronden. Generaties cartografen maakten voor uiteenlopende doeleinden allerlei cartografische afbeeldingen van steden, gebieden, provincies of van het gehele territorium. Ruim duizend van dit soort klein- tot grootschalige kaarten van Nederland en Nederlandse regio’s zijn onlangs door de Universiteitsbibliotheek Utrecht gescand en online beschikbaar gesteld. De collectie cartografische documenten is ook gegeorefereerd, waardoor die optimaal doorzoekbaar en te analyseren is. De kaarten geven een treffend beeld van de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland in de periode 1550-1850.
Ga naar de georefereerpagina
Kaartencollectie
De Universiteit Utrecht heeft gedurende haar eeuwenlange bestaansperiode een indrukwekkende kaartencollectie weten op te bouwen. Deze collectie onderging een grote impuls vanaf 1908, toen het Geografisch Instituut werd opgericht. Vanaf dat moment maakte men serieus werk van een systematisch opgezette kaartenverzameling, die daarmee in een kwantitatieve en kwalitatieve stroomversnelling geraakte. Tegenwoordig bevindt vrijwel de gehele universitaire kaartencollectie zich in de depots van de Universiteitsbibliotheek Utrecht.
Typisch Nederlands
Het hoeft geen verwondering te wekken dat een belangrijk deel van de collectie oude kaarten betrekking heeft op het Nederlandse grondgebied. Dit cartografische materiaal - oorspronkelijk veelal functioneel gebruikt voor bijvoorbeeld plannings- en beheersdoeleinden – fungeerde immers later als onderwijs- en onderzoeksobject voor met name Nederlandse geografen en historici. Typisch Nederlandse kwesties waaronder waterstaatkundige ingrepen en inpolderingen vormden ook vaak de aanleiding tot het vervaardigen van de kaarten.
Corpus van cartografische bronnen
Vandaag de dag kunnen oude kaartenvan groot belang zijn als historische bronnenvoor historisch-geografen, landschapsarchitecten, archeologen, geschiedkundigen en andere historisch geïnteresseerden. Met het digitaliseren van de oude cartografische documenten van het Nederlandse grondgebied is een mooi corpus van dit soort bronnen ontsloten. Daarnaast zijn de kaarten gegeorefereerd, waardoor ze via een geografisch zoeksysteem makkelijk doorzoekbaar zijn. De digitalisering en georeferering vonden in 2017 en 2018 plaats in het kader van het projectZet Nederland op de kaart.
Georefereren
Bij georefereren wordt grofweg gesproken een scan van een oude kaart ‘geplakt’ op een al dan niet moderne digitale referentiekaart. De scan van de oude kaart krijgt dan ruimtelijke informatie mee, waardoor een koppeling met de hedendaagse werkelijkheid mogelijk is. Het proces van georefereren bestaat uit het matchen van controlepunten op een oude kaart met locaties op een referentiekaart. Mits er voldoende controlepunten zijn toegevoegd, kan de oude kaart zo worden vervormd dat het resultaat zoveel mogelijk de geografische werkelijkheid benadert. De kaart is dan als laag te presenteren in moderne geografische interfaces en informatiesystemen en krijgt daardoor als het wareeen tweede leven.
Crowdsourcing
Het georefereren van de gescande oude kaarten is gedaan met behulp van de internetapplicatie Georeferencer. Deze applicatie is uitermate geschikt voor crowdsourcing: het plaatsen van controlepunten door de massa, het grotere publiek. Het projectZet Nederland op de kaartkende een soort ‘getrapte’ crowdsourcing. Eerst werd een deel van de collectie oude kaarten gegeorefereerd door besloten groepen donateurs, alumni en studenten. In een tweede fase werd de resterende collectie vrijgegeven voor willekeurige buitenstaanders. Op die wijze waren alle scans van de oude kaarten binnen enkele weken gegeorefereerd.
Functionaliteiten
De innovatieve software van Georeferencer biedt vele functionaliteiten. Zo zijn de gegeorefereerde kaarten op diverse manieren en in verscheidene transformaties te bekijken. Voorts kunnen ze over elkaar heen of naast elkaar geprojecteerd worden. Daarnaast geeft Georeferencer toegang tot het gegeorefereerde materiaal van andere bibliotheken en instellingen. Ook behoort een nauwkeurigheidsanalyse van de kaarten tot de mogelijkheden. Een uitgebreide uitleg over alle functionaliteiten is te vinden op de website van de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Utrecht. In de applicatie van Georeferencer zelf staan eveneens tal van helpvensters in de vorm van pop-ups ter beschikking.
Gebruik in GIS
Een groot voordeel van Georeferencer is dat de bestanden die het resultaat zijn van het georefereren direct te downloaden zijn voor gebruik in GIS-systemen. De applicatie biedt per kaart bijvoorbeeld de URL aan voor ‘Web Map Tile Service’ (WMTS), maar ook de GeoTIFF is beschikbaar. Indien van toepassing is het daarbij mogelijk om te kiezen voor de ‘reviewed version’, die door de bibliotheek zelf is goedgekeurd, of voor de ‘latest version’, die bijvoorbeeld door de gebruiker zelf is aangepast of uitgebreid met extra controlepunten. Voor het importeren van de links of de GeoTIFF dient ingelogd te worden; dit kan onder meer met Facebook, Google-account of Twitter-account.
Zoeken en vinden
Er bestaan verschillende mogelijkheden om de collectie gegeorefereerde kaarten van Nederlandse gebieden te doorzoeken. Op de eerste plaats is er eeneigen geografische zoekmachinewaarmee onder meer op trefwoorden, schaal en tijdsperiode gezocht kan worden. Daarnaast is er de websiteGeoreferencer Compare, waarop niet alleen de gegeorefereerde kaarten van de Universiteitsbibliotheek Utrecht zijn te bewonderen maar ook die van veel andere bibliotheken. Dat geldt tot slot ook voor de websiteOld Maps Online, waarop met enige vertraging het Utrechtse gegeorefereerde kaartenbezit wordt doorgeplaatst.
Cartografische pareltjes
De collectie kaarten die in het projectZet Nederland op de kaartis gegeorefereerd, telt vele cartografische pareltjes. Te denken valt bijvoorbeeld aan een bijna drie meter langemanuscriptkaart van de Lekuit 1738. Of aan de nog grotereveertigbladige wandkaart van Hollanddoor Jacob Aertsz. Colom, in een vroeg-18de-eeuwse editie. En de schitterend ingekleurdevierbladige plattegrond van Rotterdamuit 1800 van de hand van landmeter Andries Munro geeft een unieke blik op de toenmalige havenstad en de bedrijvigheid direct buiten de omwalling. Eenmaal bezig nodigt de intuïtieve applicatie van Georeferencer vast uit tot het bezichtigen van vele andere fraaie en fantastische kaarten!
Toekomst
Al sinds 2013 houdt de Universiteitsbibliotheek Utrecht zich bezig met het georefereren van delen van haar kaartencollectie. Er zijn nu viersamenhangende selecties van oude kaarten van georeferenties voorzien: waterstaatkundige kaarten, fortificatiekaarten, kaarten uit de collectie Ackersdijck en kaarten van Nederland en Nederlandse regio’s. Het is de bedoeling dat in de toekomst andere deelcollecties zullen volgen.
Auteur
dr. Marco van Egmond
Informatie-/collectiespecialist
Conservator
